Molen Zeldenrust in Dokkum

In het oude Dokkum in het verre Friesland vind je molen Zeldenrust. Samen met molen De Hoop sieren ze hier de dokwerken, op de rand van de historische vesting.

Min of meer bij toeval ontmoetten we een dag eerder Marijn van Tilburg, vrijwillige molenaar van Zeldenrust en zoon van de laatste beroepsmolenaar. Wie denkt met echte Friezen te maken te hebben komt bedrogen uit: vader Van Tilburg was tot 1952 molenaar in het Brabantse Wouw, maar kocht toen deze molen. Dat was precies de tijd dat dat windmolens de concurrentiestrijd met machinale maalderijen definitief aan verliezen was. In 1966 werd de molen dan ook verkocht aan de gemeente die hem voor ruim 300.000 gulden restaureerde.

Van Tilburg junior groeide dus rondom de molen op. Wie kan je beter rondleiden door de molen dan hij en je alle bijzonderheden vertellen.

Over de naam van de molen: “Zeldenrust”

Toen de molen aan de gemeente verkocht werd in 1966 wilde de gemeente weten wat de naam van de molen was. Het punt was echter dat de molen al die tijd al naamloos door het leven ging. Molenaar Van Tilburg vertelde wel dat iemand ooit boven in de molen het woord “zeldenrust” gekrast had. Dergelijk molenaars-graffiti vind je in alle molens en in dit geval was het onbekend wie dit had aangebracht of waarom. Maar de gemeenteambtenaar bedacht zich geen moment, schreef “Zeldenrust” op het formulier en sindsdien draagt de molen deze naam.

Bezoeken van Zeldenrust in Dokkum

Molen Zeldenrust is af en toe open voor bezoek, namelijk als het bord buiten staat. Toegang is gratis. Voor meer informatie, zie de website van de gemeente Dokkum.

Enkele bijzonderheden van molen Zeldenrust in Dokkum

De molen komt uit 1862, een jaar nadat de vorige molen op deze plaats afbrandde. Het is een houten achtkant met riet bedekt en een stelling op 8,80 meter hoog. De onderbouw is een stenen achtkant. De ligging is erg mooi uitkijkend over de grachten. De Elfstedentocht komt hier direct langs.

De koren- en pelmolen heeft twee koppels maalstenen en twee pelstenen. Ook staat er een losse pletterij. De molen is weliswaar maalvaardig, maar er wordt niet vaak meer gemalen.

Het luiwerk

Zeldenrust heeft een bijzonder luiwerk. De molen heeft een luibonkelaar, waar vanonder een luiwiel met kammen zich kan ingrijpen. Een kammenluiwerk komt overigens wel vaker voor, zeker in het noorden van het land.

Bijzonder is dat het luiwerk ook omlaag gebracht kan worden. In dat geval zal er een wiel zonder kammen op het spoorwiel zakken. Dit zorgt ervoor dat de luias de andere kant opdraait. De reden voor dit mechaniek is dat daarmee zakken meel gecontroleerd kunnen zakken.

Er is overigens ook een mechanisme aanwezig om het luiwerk mechanisch aan te drijven.

Kruiwerk

De molen heeft een voeghouten kruiwerk. Dat betekent dat de volledige kap op vier punten (de voeghouten) op de kruivloer (kruiring) ligt. De kap is draaibaar door dat voeghouten over de houten kruiring kan schuiven. Om te voorkomen dat de kap van de romp afschuift, zijn keerklampen aangebracht. Op Zeldenrust zijn deze aan de binnenkanten op het voeghout gemonteerd.

Het voeghouten kruiwerk komt vooral in het noorden voor. Het is het goedkoopste systeem, maar heeft als nadeel dat het kruien erg zwaar is. Een voordeel is dan wel weer dat de kap behoorlijk vast staat. De kap zal dus niet snel uit zichzelf gaan draaien, wat bij bijvoorbeeld een Engels kruiwerk wel een risico is.

Het kruien op de stelling gebeurt met een rondloopketting: er ligt een ketting rondom de stelling, die verbonden is aan de kruilier. Dit wordt ook wel een oneindig systeem genoemd.

Gevlucht van molen Zeldenrust

Het gevlucht bestaat uit twee roedes van 22 meter. Beide roedes zijn voorzien van fokwieken, de wiekverbetering van Fauël waarmee de molen zelfs bij weinig wind makkelijk aanloopt.

De buitenroede is voorzien van zelfzwichting van het Ten Have-systeem. Dit systeem is vrij uitzonderlijk en komt op minder dan dertig molens voor (voornamelijk in Gelderland).

De molenaarswoning

Het gebouw direct naast de molen is, in tegenstelling tot wat de meeste mensen denken, niet de molenaarswoning. De woning van de molenaar is één huis verder en is erg groot. Niet omdat de molenaar zo rijk was, maar omdat veruit het grootste deel van het pand ingericht was als pakhuis voor zakken graan.

Nee het huis naast de molen had een heel andere functie. Napoleon had de belasting toegevoegde waarde ingevoerd en omdat gemalen graan wel degelijk toegevoegde waarde had, moest er dus belasting over betaald worden. In dit gebouw zetelde dan ook de belastinginspecteur die elke zak die in en uit de molen ging controleerde en van de nodige zegels voorzag.