De begraafplaats van Veenhuizen, bijgenaamd het Vierde Gesticht, is misschien nog wel een van de meest bijzondere plekken in het toch al heel aantrekkelijke Veenhuizen. De begraafplaats is een oase van rust en vooral verstilling. De grafmonumenten zetten aan tot overpeinzing en nederigheid. Maar misschien meer nog tot verwondering. De begraafplaats van Veenhuizen is dan ook niet voor niets een rijksmonument. Waarom ik je nu juist een begraafplaats aanbeveel om te gaan bezoeken, dat lees je in dit blog.
Dit artikel hoort bij een ander artikel over 5 wandelen in Veenhuizen. De daar beschreven Sterrebosroute komt langs de begraafplaats van Veenhuizen.
Lees ook: De meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland
Het dorp Veenhuizen in Drenthe
Veenhuizen is op zich al een van de grote trekpleisters in de Kop van Drenthe. Zodra je Veenhuizen binnenstapt lijkt het als een stap terug in de tijd. In 1823 werden hier een drietal onvrije gestichten gebouwd voor wezen, landlopers en bedelaars. In 1859 nam de Staat het complex over en werd Veenhuizen een gevangenis. Pas in 1981 is Veenhuizen openbaar toegankelijk.
Het dorp telt nu meer dan 100 monumenten en voelt aan als een openluchtmuseum. Eén daarvan is de Algemene Begraafplaats een tweetal kilometers buiten het dorp. Maar omdat dit zo’n bijzonder plekje is, wijd ik er een apart artikel aan.
Het Vierde Gesticht, de begraafplaats
Veenhuizen telde oorspronkelijk drie gestichten, weinig creatief genaamd Eerste Gesticht, Tweede Gesticht en Derde Gesticht. In de hoogtijdagen woonden er zo’n 5000 mensen, zowel “verpleegden” als personeel. Uiteraard overleden er ook mensen. Gemiddeld 250 mensen per jaar. Aanvankelijk werden die in het nabije Norg begraven, maar Norg was niet bepaald berekend op de grote toestroom van Veenhuizen. Ook de kerkhoven bij de pas gebouwde kerken in Veenhuizen zelf bleken niet geschikt vanwege de hoge grondwaterstand.
Daarom werd er een plek in Veenhuizen zelf gezocht die kon dienen als begraafplaats. Zo’n twee kilometer buiten het dorp werd een geschikte plek gevonden. Het was een esgrond: een wat hoger gelegen deel, waar het grondwater minder problemen gaf. Hier werd in 1830 dan ook de begraafplaats aangelegd.
Deze plek werd door de bewoners ironisch het Vierde Gesticht genoemd, het laatste gesticht waar iedere bewoner uiteindelijk belanden zou. Bijna iedere bewoner, dan. De begraafplaats was geschikt voor alle gezindten, alleen voor Joodse bewoners was er een aparte begraafplaats elders.
Ik heb wel eens eerder een begraafplaats getipt: het pestkerkhof Boslucht in Alphen in Noord-Brabant
Het Vierde Gesticht bezoeken
Allereerst iets over de sfeer. De begraafplaats van Veenhuizen ligt net buiten het dorp en trekt daarom veel minder bezoekers. Er heerst dan ook een bijna ideale rust, passend bij een laatste rustplaats. Het is er heerlijk groen. Het Vierde Gesticht staat direct aan de rand van het bos en op het terrein zelf staan ook enkele bomen. Het geheel nodigt dan ook uit om in alle rust (en eerbied) wat rond te slenteren en je te verwonderen over de oude grafmonumenten.
Een rondleiding over de begraafplaats van Veenhuizen
Bij de ingang van de begraafplaats kun je een foldertje meenemen met een korte rondleiding. Het terrein is opgedeeld in zes vlakken. Meteen bij de ingang links kom je bij het oudste en mooiste deel van de begraafplaats van Veenhuizen. Rondom een grote rododendron liggen de personeelsleden met een hervormde achtergrond. Hier valt vooral op dat alle grafmonumenten anders zijn. Het is bijna een wirwar aan verschillende stijlen.
Veel graven hebben een smeedijzeren hekwerk, wat ook wel ledikant wordt genoemd. Zelfvoorzienend als Veenhuizen was, werden deze in de eigen smederij gemaakt.
Ook bijzonder: alle personeelsleden liggen met de voeten naar het oosten, maar de dominees niet. Dat had een “praktische” reden. Op de dag des oordeels, wanneer alle overledenen zullen herrijzen, staan de dominees meteen gereed om de gelovigen toe te spreken.
Graftrommels
Nog een bijzonderheid: graftrommels. Ik had er zelf nog nooit van gehoord, maar een graftrommel is een met een glasplaat afgesloten metalen trommel, waarin je een herinnering aan een dierbare plaatst. Een soort van persoonlijke vitrine, dus. Vaak werd er een krans in de trommel gelegd, met een wens erbij of een foto van de overledene. Graftrommels waren gebruikelijk tot ongeveer 1940, inmiddels zijn er nog maar zo’n 1000 over in Nederland.
Op de begraafplaats van Veenhuizen zijn nog 28 graftrommels bewaard gebleven. Dat is veel. Er zijn slechts twee begraafplaatsen in Nederland waar nog meer graftrommels te vinden zijn.
De graven voor de bedelaars
De graven voor de personeelsleden steken behoorlijk af bij de graven voor de mensen die hier onvrijwillig verbleven. De grote grasvelden aan de achterzijde en rechterkant van de begraafplaats waren bestemd voor de zogenaamde “verpleegden”, de landlopers en bedelaars die onder bewaking in een van de gestichten verbleven. Hun graven hebben geen stenen, ledikanten of graftrommels. Zij kregen een plekje in een massagraf. Niet in een kist, maar in een jutezak. En al helemaal geen grafmonument.
Aan de achterkant daarentegen, staat opeens lange rijen witte kruizen. Deze velden werden gebruikt vanaf 1875. Verpleegden kregen vanaf toen wel een eigen graf en ook werd er een goede administratie over bijgehouden. Een steen of ander grafmonument daarentegen zat er nog steeds niet in. Hoewel de velden helemaal vol liggen met overleden verpleegden, zijn de voorste rijen wel van een kruis voorzien. Die kruizen zijn dan ook bijna een eeuw later pas geplaatst. Het betrof een werkverschaffingsproject voor gedetineerden in 1974.
De begraafplaats van Veenhuizen als rijksmonument
De begraafplaats zelf was zelfs tot 1983 niet toegankelijk, ook niet voor de nabestaanden. Het gevolg was dat het onderhoud van het Vierde Gesticht steeds meer zorgen baarde. Sinds 1995 wordt het onderhoud door vrijwilligers uitgevoerd. Sinds 2005 is de begraafplaats zelf een rijksmonument geworden.
Praktisch over het bezoeken van de begraafplaats van Veenhuizen
- Je vindt de begraafplaats bij het Sterrebos langs de Eikenlaan in Veenhuizen
- Vind de begraafplaats op Google Maps
- De Wandeling Sterrebos vanuit Veenhuizen komt langs de begraafplaats (gele route, 5 km rondwandeling)
- Er is een papieren gidsje beschikbaar bij de ingang van de begraafplaats.
- Reken op een half uur à drie kwartier voor het rondslenteren over de begraafplaats en het lezen van de rondleiding.
Ik ben afgelopen maand op de begraafplaats geweest heel indrukwekkend.
In de folder staat dat er er vanaf 1875 een grafregister wordt bijgehouden. Zijn deze openbaar en of digitaal te bekijken?
Het is inderdaad een van de meest bijzondere begraafplaatsen die ik ooit heb gezien. Ik weet eerlijk gezegd niet wie het grafregister beheert, maar bij begraafplaaten-online kun je wel een gravenlijst en personenlijst online bekijken. Zie https://www.online-begraafplaatsen.nl/begraafplaats/355/Algemene-Begraafplaats-zgn-4e-gesticht-Veenhuizen (en dan doorklikken op “gravenlijst” of “personenlijst”)
Beste,
Mijn opa en oma liggen er begraven, ik ben samen met mijn broertje en neef de enige nazaten. Ik ben benieuwd hoe alles geregeld is met het graf. Is het voor de eeuwigheid, of kan het zomaar geruimd worden? Mijn opa werkte in de gevangenis, als gevangenbewaarder.
Met vriendelijke groet, Marian Vrieling
Af en toe bezoek ik het.
Dan hebben uw grootouders waarschijnlijk een graf voor de eeuwigheid. Het hoorde bij de zgn emolumenten in Veenhuizen dat je als ambtenaar een plekje kreeg op de begraafplaats. Als het ware een begrafenis op staatskosten.
Rien Pheifer, gids in Veenhuizen
Onderzoek met grondradar heeft uitgewezen dat op de velden rechts van de ingang de grond volgens regelmatige patronen is verstoord. Zodoende is er geen sprake van een “massagraf’ maar van een plek waar kolonisten, wezen, verpleegden massaal zijn begraven. Elk in een eigen graf. In deze graven zijn de overledenen geschud begraven. Dat wil zeggen dat een graf mocht worden hergebruikt na 5 jaren en de doodgraver de knekels die hij tegenkwam enkele steken dieper herbegroef. Zodoende konden op deze velden een kleine 10.000 armen worden begraven. Zonder grafmonument om kosten te besparen. Elke overledene is wettelijk geregistreerd alleen is niet bekend waar de persoon precies ligt.
Rien Pheifer, gids in Veenhuizen