Midden op de Schaakse Heide aan de rand van de Peel staat een groot rood kruis ter herinnering aan Derk van Assen. Bijna iedereen in de omgeving kent het “Kruis op de Schaak”, waar ze zelf als kinderen speelden en later als ouder op hun eigen kinderen wachtten. Maar bijna niemand kent het verhaal van Derk van Assen of weet wat zich hier precies heeft afgespeeld. Tijd voor een blog over waargebeurde verhalen uit de Peel bij Horst aan de Maas.
Wiel Steegs is landschapsambassadeur en deelt als Landschapsverteller de verhalen van de Peel met iedereen die het horen wil. Ik mocht een dagje met hem mee op pad en werd ondergedompeld in zijn meer dan uitgebreide verhalenbundel. Waargebeurd. Mythisch. En alles daartussenin. In dit artikel licht ik een tipje van de sluier.
Het verhaal van een middeleeuwse milieuramp
De Schaakse Heide is een stuifduinencomplex. Hoe mooi is het om je op te houden op de hoogste duin en te genieten van het uitzicht over het zandgele en heidepaarse landschap. En dan vertelt de Landschapsverteller dat we eigenlijk kijken naar een middeleeuwse milieuramp. Is dit eigenlijk wel een van de verhalen van de Peel die je horen wilt?
Ik heb het al vaker opgeschreven (zie bijvoorbeeld bij de wandeling in Giersbergen). Enorm gesimplificeerd en veel te kort door de bocht ziet het verhaal van een groot deel van het Nederlandse landschap er ongeveer als volgt uit.
Bossen, heide en velden, duinen en weer bossen
Zo’n 10.000 jaar geleden, tijdens de opwarming na de laatste ijstijd, groeide Nederland vol met dichte bossen. Maar langzaam maar zeker werd steeds meer bos gekapt voor haard- en bouwhout. Op de open plekken die ontstonden liet men schaapskuddes grazen. De mest van de schapen belandde samen met heideplaggen op de akkerlanden, die met ongeveer een millimeter per jaar groeiden tot glooiend verhoogd landschap. Dit soort verhoogde akkers heten “es” of “eng”, maar in Limburg heet het “veld”.
Maar de heide verschraalde daardoor zozeer dat het zand speelbal werd van de wind en ging stuiven. Waar het zand ophoopte ontstonden in de middeleeuwen stuifduinen (niet te verwarren met rivierduinen die veel ouder zijn). Grote zandheuvels die door de wind vervolgens ook nog aan de wandel gingen. Het stuifzand was dus gevaarlijk voor de dorpen en was een plaag voor de naastliggende akkers.
Om het stuifzand in te dammen werden er rondom de duinen weer bossen geplant. Toen in de 19e en 20e eeuw de vraag naar hout vanuit de steenkoolmijnen zo groot werd, zijn vervolgens hele heidegebieden beplant met dennenbomen als productiebos. Bijna alle naaldbossen in Nederland zijn eigenlijk deze (voormalige) productiebossen.
De Schaakse Heide en het Meteriks Veld
Hier in Horst aan de Maas kun je de verhoogde akkers nog altijd mooi zien op het Meteriks Veld. Het Meteriks Veld is een complex aan akkers, waaromheen in de middeleeuwen boerderijen gebouwd werden, die uiteindelijk uitgroeiden tot gehuchten en dorpen zoals Meterik en Schadijk. Daarnaast ligt de Schaakse Heide, het stuifduinencomplex. Ertussenin de aangeplante bossen om het stuifzand tegen te houden (en de steenkolenmijnen van hout te voorzien). Je kunt het nog altijd mooi zien vanuit de lucht. De naam Schadijk hangt waarschijnlijk samen met de schade die het stuifzand teweegbracht of juist met bos dat een bescherming bood tegen de schade.
De milieuramp van vandaag
Enigszins ironisch is dat we de laatste jaren weer met man en macht proberen de heide te laten terugkeren. En dat doen we door terug open plekken te creëren. De huidige Schaakse Heide is ontstaan door in 2006 het bos te kappen. Ook schaapskuddes (en hier ook geiten) moeten helpen het landschap open te houden.
En toch is het nog maar de vraag of de heide weer écht als vroeger kan terugkeren. De stuifzanden worden alsmaar meer bevolkt door grijs kronkelsteeltje, een groen mos met de bijnaam “tankmos”. Tankmos, omdat het een invasieve exoot is die met de tanks ons land binnengebracht zou zijn. Het overwoekert momenteel de zandgronden door een overmaat aan stikstof, een van onze hedendaagse milieurampen.
Zouden onze achterachterkleinkinderen zich ook ooit ophouden op de hoogste duin en genieten van het uitzicht over de dan groene deken van mos? En zal er dan ook een landschapsverteller zijn die ze uitlegt dat dat eigenlijk een milieuramp uit de 21e eeuw is?
Het Geheim van de Schaak
Je kunt je voorstellen dat “wandelende duinen” bron zijn voor de meest bijzondere en mythische verhalen. Eén daarvan is het geheim van de Schaakse Heide. Een geheim dat ik je wel kan vertellen, maar wat je eigenlijk zelf moet beleven. Of hoor je liever over de schaapherder die op een dag van de aardbodem verdween, samen met zijn voltallige schaapskudde en hoe hij eeuwen later weer opdook? De Sint-Martinusberg, de hoogste stuifduin van de Schaakste Heide, is het mooiste plekje om deze verhalen over de Peel tot je te nemen.
Het verhaal van het Kruis op de Schaak
Het “Kruis op de Schaak”, zoals het plaatselijk genoemd wordt, is voor iedere inwoner een bekende plek, maar bijna niemand in Horst kende het verhaal erachter. Totdat Wiel Steegs bij toeval een ver familielid van Derk van Assen ontmoette en een van de bijzondere verhalen uit de Peel zich ontvouwde.
Derk van Assen uit Overijssel en Maasticht
Derk van Assen kwam niet uit de buurt. Hij was in 1891 geboren in het Overijsselse Hasselt, maar woonde al geruime tijd in Maastricht. Daar was hij deurwaarder bij de belastingdienst. En sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog zat hij samen met zijn vrouw Berendje vol in het verzet. Hij regelde van alles: onderduikadressen voor Joden, het verbergen van geallieerde piloten, het verspreiden van de verzetskranten Vrij Nederland en Trouw, enzovoort.
Opgepakt en geëxecuteerd
Tot het moment dat hij, na infiltratie door een Duitse vertrouwensman, werd opgepakt in 1943. Hij kende talloze mensen in het verzet maar noemde geen namen. Het verzet zelf heeft hem nog laten injecteren met paratyfus in de hoop dat ze hem vanuit het ziekenhuis zouden kunnen bevrijden, maar ook deze plannen lekten uit. Hierop kwam het besluit dat Van Assen gefusilleerd zou worden. Richard Nitsch van de Duitse SD voerde dit op 14 september 1943 samen met twee anderen uit in de heide bij Meterik.
Waarom fusillades vaak op de heide werden uitgevoerd? Enerzijds om de executies in stilte uit te voeren. Anderzijds vanwege het feit dat zelfs een vers gegraven graf in het zand na één regenbui al niet meer terug te vinden was. Het was de bedoeling van de Duitsers dat deze fusillades niet bekend zouden worden en het had dan ook weinig gescheeld of niemand had ooit geweten wat zich hier had afgespeeld.
Na de oorlog, 1946
Na de oorlog wordt Nitsch gearresteerd en ondervraagd. De SD had in deze regio zeker honderd (!) verzetsstrijders terechtgesteld, maar Nitsch wist hoegenaamd niets meer. Derk van Assen was één van de weinigen van wie hij beweeerde nog wel iets te herinneren. Na de executie in 1943 was er namelijk nog wat opmerkelijks gebeurd: hij was met de auto komen vast te zitten in het zand. Een 15-jarige jongen had hem met zijn paard geholpen. Maar waar precies op de heide, dat wist hij niet meer.
Jeu Jenniskens
Die 15-jarige jongen, dat was boerenjongen Jeu Jenniskens. En dat hij daar op de bewuste ochtend met paard en wagen gereden had was toeval. Zijn normale route liep namelijk niet door de Schaakse Heide, maar juist deze ochtend nam hij een omweg omdat hij eerst naar de Boerenbond moest. Op de heide werd hij staande gehouden door Nitsch en hij had hem geholpen de auto uit het zand te trekken. Hij had er zelfs wat kleingeld voor gekregen. Wat de Duitsers daar met een auto op de hei deden zo vroeg in de morgen, Jeu had geen idee. Maar drie jaar later stonden er twee Nederlandse agenten op stoep die hem vroegen of hij de plek nog aanwijzen kon.
Van Meterik naar Hasselt naar Loenen
Met de aanwijzingen van Jeu kon Nitsch de plek alsnog terugvinden. Het lichaam van Van Assen werd opgegraven, geïdentificeerd en in Hasselt herbegraven. Een tweede herbegrafenis in 1963 bracht Van Assen naar Ereveld Oorlogsgravenstichting in Loenen. Zijn vrouw, Berendje Grolleman, zat eveneens in het verzet en was op dezelfde dag als Derk gearresteerd. Zij werd afgevoerd naar Kamp Vucht en vervolgens naar Ravensbrück. Daar overleed zij op 18 februari 1945.
Het verhaal van tijdreizen door Peelland
De Landschapsverteller toont je desgevraagd ook hoe het landschap van de Peel de afgelopen tweehonderd jaar is veranderd. Van woeste moerassen, naar veenontginningen, van heidevelden tot fruitkwekers. En dat alles aan de hand van topografische kaarten. Net als Topotijdreis begin je in aan het begin van de 19e eeuw. De Peel is nog woest en ondoordringbaar. Maar langzaam wordt het veen ontgonnen, wordt een spoorlijn aangelegd en wordt het land bijna letterlijk recht getrokken.
Wat je niet ziet op de kaarten is Peelstad. Want het had in deze regio ook heel anders kunnen verlopen. De aanwezigheid van steenkool (en dus de mogelijkheid voor een lucratieve kolenmijn) en de prognose dat Nederland in 2000 twintig miljoen inwoners zou hebben, deden beleidsmakers fantaseren over een heuse Peelstad. Je ziet het niet in de topografische kaarten, want het is anders gegaan. Die twintig miljoen zijn niet gehaald (hoera voor de anticonceptie), steenkolen raakten uit de tijd (hoera voor aardgas en -olie) en de Peel is nog steeds rustig en landelijk (hoera voor natuurliefhebbers).
Uit: “Enkele gedachten over het ruimtelijk beeld van Nederland in het jaar 2000 bij een bevolking van 20 miljoen.” Door Prof. Ir. Jac. P. Thijsse, 1963.
Hand in hand wandelen met verhalen in de Peel en de Maasvallei
Dit soort verhalen, ik houd ervan. Kom ik langs een boom met een bordje ernaast, dan wil ik weten wat er bijzonder aan is. Of een kanaal dwars door het landschap. Waar veel mensen een grote bak met water zien, zie ik vooral de duizenden schoppen die er de grond in gingen, de arbeiders die letterlijk met de poten in de modder stonden. Maar ook de planmakers uit het verleden die achter de tekentafels bedachten dat juist hier behoefte was aan nieuwe vaarroute. Wat bewoog hen?
De gemeente Horst aan de Maas ligt precies op het grensgebied van de Peel en de Maasvallei. Beide zeer oude gebieden, al bewoond in de prehistorie en rijk aan dergelijke verhalen. Wie op eigen gelegenheid dit soort plekjes wil ontdekken kan sinds 2021 op zoek naar de “Plekskes van Geluk”. Het zijn de 25 mooiste plekken in de gemeente volgens de inwoners zelf. Je herkent ze aan een zuil met een klavertjevier (wat dan weer een wat onfortuinlijke verwarring is van geluk als “happiness” en als “luck”, maar dat terzijde).
Een van de plekskes van geluk is de Zandberg, van waaruit je over het Meteriks Veld kunt kijken naar de akkers en de molen. Een ander erg mooi plekje is de Landgoed de Gortmeule, de oudste nog bestaande boerderij in de buurt uit 1600. Er heeft ooit een rosmolen gestaan die gerst tot gort maalde. Tegenwoordig is het een minicamping met 19 mini-plekskes van geluk.
De Peel, voor wie niet van verhalen houdt
Hou je nou niet van verhalen en wil je gewoon een rondje wandelen zonder na te denken? Ook dan is deze omgeving heerlijk vertoeven. Maar dat wist je als trouwe lezer van mijn blog waarschijnlijk al. Het hondenlosloop gebied, de loslopende schapen, de heuvelige bossen, het uitzicht vanaf de Sint Martinusberg, de hoogste stuifduin. Dit alles maakt een ommetje in de Schadijkse bossen en Schaakse Heide allesbehalve een straf.
Nog meer Peel? Bezoek dan eens NP De Groote Peel, ondanks de naam het kleinste Nationale Park van Nederland.
Praktische informatie Peel-verhalen
- De Landschapsverteller, Wiel Steegs is te contacteren via Het Uitstapje.
- Meer over stuifzand lees je bij Geologie van Nederland
- Over Derk van Assen kun je meer lezen bij Traces of War
Blijf op de hoogte!
Zet nu je emailadres op mijn mailinglist! Af en toe ontvang je een emailtje van me met een overzicht van de nieuwste blogs. De updates komen uit wanneer het uitkomt, dus zeer onregelmatig. Een beetje zoals ik zelf ben dus. Je emailadres wordt alléén voor deze mailing gebruikt.
Gerelateerde berichten
Dit artikel is een onafhankelijk review. Bestemming Buitenlucht heeft geen belangen bij de hier beschreven activiteit.
Plaats een reactie